Begrippenlijst

Uit DERA
Versie door Rdb (overleg | bijdragen) op 15 sep 2022 om 07:00
Naar navigatie springen Naar zoeken springen
 DefinitieSynoniemToelichtingVoorbeeldenBreder begrip
ActorEen persoon of organisatorische entiteit die in staat is gedrag uit te voeren. Een actor kan verschillende rollen vervullen.business actorchap08.html
ActualiteitDe actualiteit van erfgoedinformatie betreft de mate waarin die informatie de meest recente inzichten en kennis representeert.Niet-functionele requirement
Administratieve metadataMetadata die zich richten op beheer en gebruik van objecten.Metadata
AlignmentRelatie tussen erfgoedinformatie, waarmee de gelijk(waardig)heid van de verbonden informatie wordt uitgedrukt.Alignments kunnen bijvoorbeeld voorkomen als links tussen termen die synoniemen of dezelfde objecten representeren.
ApplicatiefunctieEen applicatiefunctie representeert geautomatiseerd gedrag dat door een referentiecomponent kan worden uitgevoerd.De DERA beschrijft de applicatiefuncties die nodig zijn om de bedrijfsfuncties en diensten uit de bedrijfsarchitectuur te realiseren.chap09.html
Auteursrechtelijke statusDe auteursrechtelijke status van erfgoedinformatie maakt duidelijk of het gebruik ervan beperkt wordt door auteursrechten.Rechtenstatus
Bedrijfsobject
Authenticatie en autorisatieAuthenticatie en autorisatie betreft het zorgdragen dat alleen afnemers die hier recht op hebben toegang krijgen tot digitale informatieobjecten, zoals scans of films.

Bij authenticatie wordt geverifieerd of de identiteit van de afnemer correct is. Bij autorisatie wordt bepaald of de afnemer recht heeft op de gevraagde informatie.

Rol: bronhouder digitaal informatieobject.

Requirements:

  • Zorg dat authenticatie en autorisatie van afnemers mogelijk is. Hiervoor zijn afspraken met dienst verleners nodig. Wanneer hier afspraken over zijn gemaakt, worden deze in een volgende versie van de DERA uitgewerkt.

Bedrijfsfunctie
AuthenticiteitAuthenticiteit van een informatieobject betreft de mate van betrouwbaarheid van de originaliteit en herkomst van dat object.Niet-functionele requirement
BedrijfsfunctieCollectief gedrag dat voldoet aan vastgestelde criteria (vaak gebaseerd op benodigde middelen of benodigde kennis).Business functionchap08.html
BedrijfsobjectBedrijfsobjecten zijn objecten die vanuit bedrijfsperspectief relevant zijn.In de DERA wordt het begrip 'informatieobject' veelvuldig gebruikt. In de ArchiMate-methodiek komt het vergelijkbare begrip dataobjecten (‘data objects’) voor. Voor de DERA zijn de bedrijfsobjecten meestal informatieobjecten. De scope van de DERA-informatieobjecten is vooralsnog beperkt tot de bedrijfsarchitectuur. Daarom worden informatieobjecten hier als (ArchiMate) bedrijfsobjecten beschreven.Object
chap08.html
BeheerHet in stand houden van erfgoedinformatie en het verrijken daarvan met aanvullende informatie.Bedrijfsfunctie
Beheerder netwerkvoorzieningEen organisatie die verantwoordelijk is voor het in stand houden van een netwerkvoorziening.Deze organisatie draagt zorg voor alle relevante beheeraspecten, zoals functioneel en technisch beheer (ofschoon de organisatie dat niet per se zelf hoeft te doen; hij kan het ook uitbesteden).Rol
BeschikbaarstellingHet verbinden en beschikbaar stellen van erfgoedinformatie.Bedrijfsfunctie
Beschrijvende metadataMetadata die nodig is voor het identificeren en vinden van objecten.Metadata
BronhouderEen bronhouder is eigenaar van en verantwoordelijk voor het beheer van minimaal één bron met erfgoedinformatie.Rol
ContextDe omgeving waarin erfgoedinformatie gepositioneerd is en die de erfgoedinformatie voorziet van betekenis en interpretatie.Contextinformatie wordt gevormd door verbindingen tussen erfgoedinformatie, vaak aan de hand van termen die vastleggen waar erfgoedinformatie over gaat (wie, wat, waar, wanneer).
ContinuïteitDe continuïteit van een dienst bepaalt of en hoe de dienst onafgebroken beschikbaar is, zowel vanuit technisch als vanuit organisatorisch perspectief.Niet-functionele requirement
DatasetEen dataset is een verzameling van metadata, al dan niet aangevuld met informatieobjecten die door die metadata worden beschreven.Een dataset bevat in ieder geval metadata, mogelijk ook informatieobjecten.Bedrijfsobject
DienstEen verzameling services die conform een contract of set van afspraken als één geheel wordt geleverd aan afnemers.In navolging van de NORA gebruikt de DERA de term dienst voor een verzameling services die conform een contract of set van afspraken als één geheel wordt geleverd aan afnemers. Services bestaan uit samenhangende functionaliteit die meerwaarde bieden voor de omgeving (cf. ArchiMate 'Business Service'). De scope van de DERA beperkt zich tot diensten gericht op erfgoedinformatie.chap08.html
DienstverlenerEen dienstverlener is een persoon of organisatie die voorziet in het leveren van een dienst aan zijn omgeving (de afnemers).De DERA gebruikt de term dienstverlener in relatie tot het leveren van diensten aan eindgebruikers en in relatie tot diensten die bronhouders, beheerders van netwerkvoorzieningen en makelaars onderling aan elkaar en/of aan andere dienstverleners leveren.Rol
DienstverleningHet toegankelijk maken van op erfgoedinformatie gebaseerde diensten aan afnemers.

Rol: dienstverlener.

Requirements:

  • Gebruik waar mogelijk erfgoedinformatie die beschikbaar wordt gesteld door bronhouders binnen het NDE.
  • Gebruik de gedeelde voorzieningen voor de selectie van erfgoedinformatie.
  • Draag bij aan het verbeteren van de toegankelijkheid van het netwerk door verrijking van de metadata.

Bedrijfsfunctie
Digital born erfgoedErfgoedmateriaal dat van origine al digitaal is, zoals elektronische archieven, digitale kunst of foto’s die met een digitale camera zijn gemaakt.Digital born informatieobjectDigital born erfgoed kan dus een cultuurhistorisch object (digitale kunst) zijn of een informatieobject (elektronisch archief) waaraan cultuurhistorische waarde wordt toegekend.digitale kunst, elektronisch archiefBedrijfsobject
DoelEen algemene (high level) beschrijving van de gewenste richting of de gewenste eindsituatie voor een organisatie en haar stakeholders.chap06.html
ErfgoedinformatieDe totale informatieruimte die betrekking heeft op cultuurhistorische objecten.Digitale erfgoedinformatieErfgoedinformatie betreft in de context van DERA altijd informatie die digitaal beschikbaar is. Digitale erfgoedinformatie wordt door bronhouders online beschikbaar gesteld als (deel)verzameling (collectie) of als een op zich zelf staande entiteit (object).Bedrijfsobject
ErfgoedinstellingEen erfgoedinstelling is een organisatie die erfgoedinformatie beheert en beschikbaar stelt.Een erfgoedinstelling kan ook de eigenlijke cultuurhistorische objecten beheren. In DERA is het beheer van de erfgoed*informatie* van belang.Het betreft met name bibliotheken, musea, archieven, wetenschappelijke instituten en de audiovisuele sector. Cultuurproducerende instellingen zoals beschreven in de Nationale Strategie Digitaal Erfgoed vallen ook onder de definitie van erfgoedinstelling die we in de DERA hanteren. Zie ookNationale Strategie Digitaal Erfgoed.Actor
Functionele requirementFunctionele requirements van een dienst beschrijven wat een dienst moet doen, bijvoorbeeld welke informatie door de dienst geleverd moet worden en welke standaarden daarbij worden gebruikt.chap06.html
GebruikerEen persoon die gebruik maakt van erfgoedinformatie.EindgebruikerEr is sprake van een grote variëteit aan gebruikers van erfgoedinformatie:
  • burgers, bedrijven, leraren, leerlingen, enzovoorts;
  • overheidsorganisaties, bijvoorbeeld Basisregistraties, Ministeries, CBS, enzovoorts.
De DERA richt zich niet op informatiebehoeften van specifieke gebruikers, maar op generieke behoeften van afnemers. Daarom worden geen specifieke doelgroepen gedefinieerd. Voor de DERA is de rol van afnemer voldoende.
Actor
GebruiksrechtenDe uiteindelijke gevolgtrekking van de rechtenstatus en eventuele toestemming van rechthebbenden, die leidt tot rechten voor gebruikers en afnemersBedrijfsobject
Gedigitaliseerd erfgoedErfgoedmateriaal dat van origine niet digitaal is, maar waarvan door middel van digitalisering een reproductie is gemaakt.Gedigitaliseerd informatieobjectGedigitaliseerd erfgoed komt overeen met de definitie van digitaal informatieobject en betreft dus altijd een informatieobject.Bedrijfsobject
Gedistribueerde erfgoedinformatieGedistribueerde erfgoedinformatie is informatie die beheerd wordt in meerdere (bron)systemen van verschillende erfgoedinstellingen, en die door elke instelling op de volgens DERA bedoelde wijze wordt aangeboden zodat ze door afnemers eenduidig doorzocht en samengebracht kan worden.Gezamenlijke erfgoedinformatieDe beweging van geïsoleerde erfgoedinformatie naar gedistribueerde erfgoedinformatie met expliciete samenhang is een belangrijk doel van de Nationale Strategie Digitaal Erfgoed en van de DERA. Aanbieden van die informatie conform DERA is daarvoor randvoorwaardelijk.Erfgoedinformatie
H2M-interactieHet bieden van mens-machine-interactie (zoals gebruikersinterfaces, apps, etc.) voor het raadplegen van erfgoedinformatie.Mens-machine-interactie, GebruikersinteractieApplicatiefunctie
HerkomstDe historie van eigendom en beheer van erfgoedinformatie.Data lineage
Data provenance
Kan van toepassing zjin op datasets, informatieobjecten en/of metadata.
IAAHet, op basis van identificatie, authenticatie en autorisatie, bieden van toegang of het weigeren van toegang indien de afnemer niet geautoriseerd is voor toegang tot de erfgoedinformatie.Applicatiefunctie
InformatieobjectEen informatieobject is een op zichzelf staand geheel van gegevens met een eigen identiteit.Informatieobjecten zijn in essentie heel breed. Vanuit DERA bezien:
  • bevat een informatieobject informatie over een of meerdere cultuurhistorische objecten;
  • is een informatieobject digital born, gedigitaliseerd of analoog;
  • bestaat, bestond of zou een informatieobject kunnen (gaan) bestaan;
  • kan een informatieobject samengesteld zijn uit verschillende informatieobjecten (aggregatie).
Tezamen dekken de informatieobjecten alle aspecten die relevant zijn om erfgoedinformatie uit te drukken.

Voorbeelden van informatieobjecten zijn een brief, e-mail, video, website (aggregatie), webpagina, tweet, subsidieaanvraag, vergunning, dossier (aggregatie), etc.

Bedrijfsobject
IntegratieHet verbinden, combineren, aligneren, integreren of anderszins met elkaar in verband brengen van erfgoedinformatie uit verschillende bronnen.Bedrijfsfunctie
IntegriteitDe integriteit van erfgoedinformatie betreft de juistheid, volledigheid en actualiteit van die informatie.Niet-functionele requirement
InwinningHet ontvangen en verzamelen van informatieobjecten en bijbehorende metadata en het verwerken ervan tot een voor beheer geschikt formaat.ingestInwinning kan een actief (ophalen) of passief (aangeleverd krijgen) karakter hebben.Bedrijfsfunctie
Knowledge graphIn een knowledge graph komt informatie samen en wordt deze voorzien van betekenisvolle verbindingen zodat de informatie in samenhang bevraagd kan worden.Een knowledge graph maakt het bijvoorbeeld mogelijk verbindingen te vinden tussen de erfgoedinformatie die bronhouders publiceren. Bijvoorbeeld: de ene bronhouder heeft informatie over een kunstvoorwerp, de andere over diens maker, een derde over de kunststroming waaronder het valt.
LeverancierEen leverancier is een partij die IT-functionaliteit biedt voor het inwinnen, beheren, publiceren en/of ontsluiten van erfgoedinformatie ten behoeve van bepaalde diensten.Het kan hierbij zowel gaan om commerciële als om niet-commerciële partijen.Voorbeelden hiervan zijn:
  • een partij die software voor het beheren van erfgoedinformatie levert en realiseert, zoals een collectiebeheersysteem of een beeldbank;
  • een partij die een portaal bouwt en onderhoudt.
Actor
LicentieEen geformaliseerde representatie van bepaalde gebruiksrechten.
Linked dataLinked data is een op standaarden gebaseerde methode van structureren, publiceren en verbinden van data die geschikt is voor machinale verwerking.Met Linked data kunnen verbindingen gelegd worden tussen data uit verschillende bronnen. DERA hanteert Linked data als de enige methode om gegevensuitwisseling tussen erfgoedinstellingen en eindgebruikers te faciliteren op een wijze die voldoet aan de doelstellingen van de Nationale Strategie Digitaal Erfgoed.
M2M-interactieHet bieden van machine-machine-interactie (zoals API’s) voor het raadplegen van erfgoedinformatie.Applicatiefunctie
M2M-interactie (copy)Het bieden van machine-machine-interactie (zoals API’s) voor het raadplegen van erfgoedinformatie.Applicatiefunctie
MakelaarEen makelaar of mediator is, in de context van DERA, een persoon of organisatie die erfgoedinformatie transformeert, verbindt, combineert, aligneert, integreert of anderszins met elkaar in verband brengt.

WAS:

Een makelaar of mediator is, in de context van DERA, een persoon of organisatie die erfgoedinformatie verbindt, combineert, aligneert, integreert of anderszins met elkaar in verband brengt.
MediatorOpmerking: Een erfgoedinstelling die de rol van bronhouder vervult kan ook makelaar zijn. Een makelaar kan ook een derde partij zijn die erfgoedinformatie van verschillende bronhouders integreert. Een partij die als makelaar opereert, is tevens bronhouder metadata verrijkingen indien door de integratie van erfgoedinformatie een verrijking ontstaat.Rol
MetadataMetagegevens of metadata zijn gegevens die context, inhoud, structuur en vorm van informatie en het beheer ervan door de tijd heen beschrijven.MetagegevensHet gaat om gestructureerde gegevens die andere objecten beschrijven. Het kan gaan over analoge of digitale objecten. Een object kan zowel een cultuurhistorisch object als een informatieobject zijn. Metagegevens zijn zelf ook informatieobjecten. De vier belangrijkste soorten metadata (ontleend aan het ABC Digitaal Erfgoed van DEN) zijn:
  • beschrijvende metadata (nodig voor het identificeren en vinden van objecten);
  • structurele metadata (deze leggen de relatie vast tussen individuele objecten die gezamenlijk een eenheid vormen);
  • technische metadata (informatie over de vervaardiging van het digitale object);
  • administratieve metadata (deze richten zich op beheer en management van objecten).
Bedrijfsobject
Netwerk Digitaal ErfgoedInstellingen op het gebied van cultuur, erfgoed, onderwijs en onderzoek vormen met elkaar het Netwerk Digitaal Erfgoed. Zij ontwikkelen in Nederland een stelsel van landelijke voorzieningen voor het verbeteren van de zichtbaarheid, bruikbaarheid en houdbaarheid van digitaal erfgoed.NDESamenwerkingsverband
NetwerkvoorzieningEen voorziening voor het houdbaar, bruikbaar of zichtbaar maken van erfgoedinformatie, aangeboden door en voor het Netwerk Digitaal Erfgoed.Dienst
Niet-functionele requirementNiet-functionele requirements beschrijven de kwaliteiteisen waaraan een dienst moet voldoen, bijvoorbeeld welke eisen er gelden ten aanzien van beschikbaarheid, actualiteit, betrouwbaarheid en continuïteit.chap06.html
ObjectEen object of een entiteit is een concreet of abstract ding dat bestaat, bestond of zou kunnen bestaan, met inbegrip van de onderlinge verbanden tussen deze dingen.EntiteitHet begrip ‘object’ komt niet alleen voor in ArchiMate, maar is ook een term die in de erfgoedsector veel wordt gebruikt, bijvoorbeeld voor het aanduiden van een cultuurhistorisch voorwerp. In de DERA komt de term vaak voor als onderdeel van een (smaller) begrip. In DUTO wordt het begrip ‘entiteit’ gedefinieerd, terwijl in de DERA vooral wordt gesproken over objecten. Daarom is hier in de definitie van ‘entiteit’ uit DUTO de termobject’ opgenomen als synoniem. Ook gebeurtenissen of events en levende organismen worden in de DERA opgevat als een object of entiteit.
OntsluitingZorgdragen dat erfgoedinformatie bruikbaar en zichtbaar is, rekening houdend met de behoeften van de doelgroepen die de dienstverlener bedient.Bedrijfsfunctie
Open licentieEen licentie waarmee erfgoedinformatie vrij gebruikt kan worden, al dan niet onder bepaalde voorwaarden.'Vrij gebruik' impliceert onder meer dat de informatie om niet en zonder voorafgaande toestemming kan worden gebruikt, mits aan de gestelde voorwaarden wordt voldaan.CC-BY-SALicentie
Operationeel doelEen concreet geformuleerd doel dat bijdraagt aan de realisatie van een of meer strategische doelen.Doel
PrincipeEen kwalitatieve beschrijving van intenties waar een architectuur aan moet voldoen. Principes beschrijven in abstracte termen de gewenste eigenschappen van systemen.chap06.html
ProducentEen producent is een persoon of organisatie die een cultuurhistorisch object of informatieobject creëert.De producent kan in de regel aanspraak maken op rechten op het geproduceerde object, zoals auteursrechten of naburige rechten, en is in dat geval tevens een rechthebbende.Rol
PublicatieZorgdragen dat erfgoedinformatie toegankelijk wordt gemaakt voor afnemers.Beschikbaarstelling
RDFHet Resource Description Framework is een gestandaardiseerd model voor het vastleggen van Linked Data.
RechtenstatusDe rechtenstatus van erfgoedinformatie maakt duidelijk of het gebruik beperkt wordt door bijvoorbeeld wetgeving, auteursrechten of privacy. De rechtenstatus kan worden aangegeven met een (open) licentie of een andere vorm van rechtenexpressie.
RechthebbendeDe rechthebbende bezit een deel of het geheel van het intellectuele eigendom (auteursrecht, naburige rechten) of andersoortige rechten (bijvoorbeeld portretrecht, of rechten op grond van de AVG) op een of meerdere erfgoedobjecten. Gebruik van deze erfgoedobjecten is afhankelijk van vooraf verkregen toestemming van de rechthebbende(n).Rol
ReferentiecomponentEen referentiecomponent is een functionele afbakening van een modulair, zelfstandig inzetbaar en vervangbaar (deel van een) systeem.De functionele afbakening wordt bepaald door een bundeling van functionaliteiten (applicatiefuncties) die door het referentiecomponent worden gerealiseerd.chap09.html
RolDe verantwoordelijkheid voor het uitvoeren van gespecificeerd gedrag.chap08.html
SKOSHet Simple Knowledge Organization System is een gestandaardiseerd model voor het delen en linken van 'knowledge organization systems' (zoals thesauri en taxonomiën) via het web.
SPARQLSPARQL is een zogenoemde 'querytaal' om RDF-data te bevragen en te bewerken.
SamenwerkingsverbandEen samenwerkingsverband bestaat uit meerdere actoren die een gezamenlijk doel nastreven op het gebied van erfgoedinformatie.Voorbeelden zijn consortia zoals Van Gogh Worldwide en netwerkorganisaties zoals het Netwerk Oorlogsbronnen.Actor
Schema.orgEen veelgebruikte ontologie waarmee metadata als linked data gepubliceerd kan worden.Schema.org is specifiek bedoeld om semantische informatie op webpagina's te publiceren die door zoekmachines wordt begrepen.
Strategisch doelEen abstract geformuleerd, richtinggevend doel.Doel
Structurele metadataMetadata die de relatie vastleggen tussen individuele objecten die gezamenlijk een eenheid vormen.Metadata
Technische metadataMetadata waarin technische informatie van een informatieobject is vastgelegd.Hieronder vallen zaken als bestandsgrootte, opslagformaat, resolutie, etc.Metadata
TermEen term is een aanduiding van een entiteit of onderwerp. Zulke termen zijn, onder regie van een bronhouder, opgenomen in een terminologiebron.De kern van een term wordt gevormd door een naam en een duurzame identifier, aangevuld met een beschrijving/definitie en andere relevante informatie die als referentiedata gebruikt kan worden.
  • Termen worden gebruikt bij of in de beschrijving van cultuurhistorische objecten en informatieobjecten.
  • Termen hebben betrekking op concepten (begrippen, categorieën, onderwerpen, etc.) of named entities (personen, plaatsen, gebeurtenissen, tijdsperiodes, etc.)
  • Termen kunnen onderlinge relaties hebben (bijv. synoniemen, hiërarchische relaties in een thesaurus, onderlinge verwijzingen, etc.)
Bedrijfsobject
TerminologiebronEen terminologiebron is een verzameling gepubliceerde termen die onder regie van een bronhouder worden beheerd.Termenlijst

Een terminologiebron is een lijst van termen die desgewenst kan worden verrijkt met synoniemen en relaties. Een eenvoudige vorm van een terminologiebron is een lijst van termen zonder onderlinge relaties. Een geavanceerde vorm van een terminologiebron is een thesaurus. Hierin kunnen de concepten hiërarchisch worden gerangschikt, verwijzingen worden opgenomen, van synoniemen en taalequivalenten worden voorzien, binnen een betekenis worden geplaatst (scope note) en van bronvermelding worden voorzien.

Termen uit verschillende terminologiebronnen kunnen betrekking hebben op dezelfde entiteit of hetzelfde onderwerp. Dat vraagt om alignment tussen de terminologiebronnen.

GTAA (Gemeenschappelijke Thesaurus Audiovisuele Archieven), RKDArtists.Bedrijfsobject
VerrijkingEen verrijking maakt informatie die voorkomt in het oorspronkelijke erfgoedobject of anderszins hoort tot de context expliciet(er). Een bronhouder kan verrijkingen overnemen nadat ze zijn goedgekeurd.Verrijkingen hebben de volgende kenmerken:
  • Verschillende rollen of actoren kunnen verrijkingen creëren.
  • Verrijkingen kunnen op verschillende momenten ontstaan (beheer, redactie, publicatie, gebruik, etc.).
  • Verrijkingen kunnen bestaan uit aanvullingen of wijzigingen van informatie (NB Alleen bronhouders kunnen informatie ook verwijderen).
  • Verrijkingen kunnen geautomatiseerd en handmatig tot stand komen.
Verrijkingen kunnen onder andere de volgende vorm hebben:
  • verbeteringen van tik- en taalfouten;
  • vertalingen en hertalingen (omzettingen naar hedendaags Nederlands);
  • transcripties (van handgeschreven bronnen);
  • Named Entity Recognition (NER);
  • alignments (links naar of relaties met andere erfgoedinformatie);
  • aanvullende (context-)informatie (wie, wat, waar, wanneer, waarom, waarmee en hoe);
  • verbeterde informatie;
  • Optical Character Recognition (OCR).
transcriptie, verbeteringBedrijfsobject